Μνημείο, μνήμη και συλλογική ταυτότητα: συμβολισμός, μορφές και νόημα των μνημείων του β’ παγκοσμίου πόλεμου στην Ευρώπη, Κέλλυ Παπαϊωάννου

Είναι παραδεκτή η άποψη βάσει της οποίας οι έννοιες «μετανεωτερικότητα», «παγκοσμιοποίηση» και «ταυτότητα» αποτελούν αυθαίρετες κατασκευές με κανονιστικές ιδεολογικές αναφορές. Οι έννοιες αυτές χρησιμοποιούνται ως σχήματα μεθερμηνείας του κοινωνικο-οικονομικού πεδίου, προκειμένου να περιγράψουν πλευρές του εποικοδομήματος που αντιστοιχεί στην αποκαλούμενη «μετα-βιομηχανική κοινωνία» (Bell 1973).
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η αναθεώρηση της ιστορίας και οι νέοι χειρισμοί της μνήμης επαναδιαπραγματεύονται ζητήματα ταυτότητας-ετερότητας, ορίων και γεωγραφικών συνόρων, αυτό-προσδιορισμού του υποκειμένου και χαρακτήρα και κατάταξης μιας κοινωνικής ομάδας. Ειδικότερα η «εθνική ταυτότητα», ως το σύνολο των χαρακτηριστικών του ιστορικο-κοινωνικού βίου που η κυρίαρχη τάξη εμφανίζει ενιαία στα πλαίσια του εθνικού κράτους, προσλαμβάνει πολύπλευρες ανα-σημασιοδοτήσεις. Το «τέλος των εθνών-κρατών» και η αντικατάσταση των «εχθρών» του παραδοσιακού εδαφικού εθνικισμού από την πρόκληση «ρίσκων» (Γκίντενς 1999) διαμορφώνουν, σύμφωνα με μια άποψη, το κατάλληλο υπόβαθρο για την αντικατάσταση της εθνικής ταυτότητας από τοπικές πολιτιστικές ταυτότητες.
Ο «επίσημος εθνικισμός», φορέας του οποίου είναι το κράτος και η κυρίαρχη τάξη, ενσωματώνει στην εθνική φαντασίωση σύμβολα, συμβολικές πράξεις και τελετουργίες, ως βασική του στρατηγική για την ενοποίηση των διαφορετικών φαντασιακών στοιχείων. Στόχος είναι η κατασκευή μιας ενιαίας συλλογικής μνήμης, καθώς και η σύνδεση του κράτους με ένα εθνικό «συμβολικό πεδίο».
Η μεταπολεμική ιδέα του έθνους, σύμφωνα με τους εκπροσώπους του επίσημου εθνικισμού, πρέπει να τροφοδοτείται διαρκώς με τη συμβολική ταύτιση με μια «φαντασιακή κοινότητα», μέσω της συλλογικής μνήμης και της κατασκευής κοσμογονικών μύθων, ηρωικών αφηγήσεων και συμβολικών «εθνικών τόπων» (Gordon, Osborne: 2004). Σε αυτόν τον άξονα, η επίσημη πολιτική μνήμης υλοποιείται μέσω της κατασκευής εθνικών μνημείων, των οποίων η σημειολογία και ονοματολογία αποσκοπούν στην αναπαράσταση της δημόσιας «συμφωνίας» σχετικά με την εθνική ιστορία. Η ανέγερση εθνικών μνημείων συνοδεύεται από προγράμματα ενοποίησης δημόσιων χώρων και κτιρίων, πάρκων και λεωφόρων, με στόχο την καθιέρωση ενός «εθνικού στυλ», στοιχείου ενοποιητικού μιας κοινής εθνικής συνείδησης. Η σχέση των εθνικών μνημείων με άλλα μνημεία δεν είναι μόνο χωροταξική, αλλά και συμβολική-αναφορική, μέσα από την κατασκευή μύθων «μνημείων - προγόνων» ή μνημείων που έχουν κοινό σημασιολογικό περιεχόμενο ή έχουν συσχετιστεί με κοινά ιστορικά γεγονότα. Έτσι, το εθνικό μνημείο ενσωματώνεται στην πατριωτική ρητορική, διασφαλίζεται ο θεσμικός του χαρακτήρας ως εθνικού ιστορικού τόπου και, μέσω των τελετουργιών και εορτών, επενδύεται σταθερά η συμβολική και ιεροτελεστική του διάσταση. Στην κατεύθυνση αυτή, συμβάλλουν πολλαπλά τα εγκαίνια και οι εθνικοί εορτασμοί που διοργανώνονται στους χώρους των μνημείων και τα οποία συντηρούν την αίσθηση της εθνικής ταυτότητας. Τέτοιες συμβατικές μνημονικές τεχνικές στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό στην αναπαράσταση μέσω της συνήθειας και του κοινωνικού αυτοματισμού.

ενδεικτική βιβλιογραφία:

Bell, D. (1973) The coming of post-industrial society: a venture in social forecasting, New York: Basic Books
Γκίντενς Α. (1999) Ο κόσμος των ραγδαίων αλλαγών. Πώς επιδρά η παγκοσμιοποίηση στη ζωή μας, Γεώρμας Δ. Κ. (μετ.), Αθήνα: Μεταίχμιο
Gordon, D.L.A. and Osborne B. (2004) «Constructing national identity in Canada’s capital, 1900-2000: Confederation Square and the National War Memorial», Journal of Historical Geography, Volume 30, Issue 4, October 2004, 618-642