Έλενα Μαμουλάκη

Χωρικά και χρονικά η περιοχή μελέτης τοποθετείται στην Ικαρία την περίοδο του εμφυλίου. Χιλιάδες εξόριστοι στέλνονται στο νησί για να εκτίσουν την ποινή «κατ' οίκον περιορισμός». Πηγές αναφέρουν ότι σε κάποιες περιόδους ο πληθυσμός (υπερ)διπλασιάστηκε από 12.000 έφτασε μέχρι και τις 30.000 με την έλευση των εξόριστων. Στο νησί δεν υπάρχουν στρατόπεδα και φυλακές οπότε οι εξόριστοι μένουν κατά κανόνα στα σπίτια των ντόπιων και σε όποια άλλα καταλύματα είναι διαθέσιμα. Η υποχρεωτική αυτή συμβίωση επιφέρει σημειακές αλλαγές στο εσωτερικό των σπιτιών και στο δημόσιο χώρο. Την ίδια στιγμή, ο αριθμός των χωροφυλάκων που στάλθηκαν απ' όλη την Ελλάδα για να επιτηρούν την κατάσταση είναι ανάλογος. Για μικρό διάστημα στην αρχή τα μέτρα επιτήρησης και ελέγχου δεν είναι πολύ αυστηρά, η εμπλοκή και η επικοινωνία εξόριστων και ντόπιων είναι δυνατή και γόνιμη, αλλά σταδιακά επιχειρείται ο απόλυτος έλεγχος και ο αποκλεισμός της μεταξύ τους επικοινωνίας. Έτσι παρατηρείται το φαινόμενο της μετατροπής ενός νησιού σε φυλακή και των ίδιων των σπιτιών σε κελιά.
Η περίοδος αυτή σφράγισε τη σύγχρονη ιστορία του νησιού ενώ οι διηγήσεις από γενιά σε γενιά αποτελούν στοιχείο συγκρότησης της ταυτότητας των κατοίκων. Η μνήμη υπάρχει αν και κανένα υλικό αποτύπωμα δεν αποτελεί πυκνωτή της (όπως θα ήταν π.χ. μια φυλακή ή ένα στρατόπεδο σε άλλες αντίστοιχες περιπτώσεις). Σχεδόν κάθε σπίτι φιλοξένησε έναν τουλάχιστον εξόριστο. Η διασπορά της ιστορικής και συλλογικής μνήμης είναι τέτοια που φτάνει στα εσωτερικά των σπιτιών. Δεν υπάρχουν μοναδικά και αποκομμένα από την καθημερινή ζωή σημάδια της μνήμης στο δημόσιο χώρο. Θραύσματα υλικά αλλά κυρίως άϋλα, βρίσκονται διασκορπισμένα στους οικισμούς, επηρεάζοντας τη ζωή και τη μνήμη των κατοίκων τους.
Κεντρικό ερώτημα είναι το πώς συγκροτείται αυτή η μνήμη. Τι σημαίνει για κάθε μία από τις γενιές που ζουν στο νησί η ανάμνηση αυτής της περιόδου «αναγκαστικής συμβίωσης»; (για αυτούς που τα έζησαν ως ενήλικοι, ως παιδιά αλλά και γι αυτούς που αναπλάθουν τα γεγονότα μόνο μέσα από τις διηγήσεις).
Ποια ήταν η σχέση του εξόριστου ως φιλοξενούμενου και εισβολέα στο σπίτι του ντόπιου ως υποδοχέα αλλά και (δυνάμει) δεσμώτη; [στην περίπτωση που συνεργαζόταν με τους χωροφύλακες, δίνοντάς τους πληροφορίες]. Πώς άλλαξαν οι συσχετισμοί στην κατοίκηση των σπιτιών αλλά και των χωριών; Πού και πώς εξελισσόταν η ιδιωτική και η συλλογική ζωή καθώς εντείνονταν τα μέτρα επιτήρησης; Πώς αντιλαμβάνονταν την έννοια «σπίτι» οι μεν και οι δε, στην περίοδο της υποχρεωτικής εκείνης συμβίωσης;
Για την προσέγγιση των παραπάνω ζητημάτων θα χρησιμοποιηθούν μέθοδοι και εργαλεία από την ανθρωπολογία, την ιστορία, τη θεωρία του χώρου και της μνήμης. Επιτόπια έρευνα, συνεντεύξεις, έρευνα για τις   μαρτυρίες και τις ιστορικές μελέτες θα πραγματοποιηθούν με στόχο την κάλυψη του ιστορικού και ανθρωπολογικού τμήματος της έρευνας.